دتکتورها (آشکارسازها) وسایل الکترونیکی هستند که در شکل ها و طرح ها ی مختلف با حس نمودن اثر یا اثرات آتش، پی به وقوع آن می برند. این محصولات معمولا به رنگ سفید توسط کارخانه های سازنده ارائه می شوند و در محلهای مناسب ساختمان مانند آشپزخانه،موتورخانه، اتاق بایگانی، راهروها، اتاق های منزل و اتاق ها ی کنفرانس به صورت سقفی یا دیواری روی پایه های مخصوص نصب می شوند و وظیفه آنها تشخیص حریق و اعلام آن به مرکز کنترل میباشد. تغذیه دتکتورها معمولا با ولتاژ 24 ولت DC صورت می گیرد ولی دتکتورها یی وجود دارند که از ولتاژ های 12 و 48 ولت DC و یا AC 220 ولت تغذیه می شوند. جریان عبوری از آن ها در حالت عادی چند ده میلی آمپر است و در مواقع بروز حریق افزایش می یابد. بسته به اینکه دتکتورها از کدام اثر آتش برای تشخیص استفاده می کند در انواع گوناگونی به صورت زیر ساخته می شوند:
- دتکتور دودی (smoke detector)
- دتکتور حرارتی (Heat Detector)
- دتکتور شعله ای (Flame Detector)
- دتکتور ترکیبی دودی و حرارتی (Multi-sensor fire detector)
- دتکتور اشعه ای (Beam Detector)
1) دتکتور دودی smoke detector)
دتکتورهای دودی از متداول ترین نوع دتکتورهای سیستم اعلام حریق اتوماتیک بوده که از سرعت پاسخگویی، قیمت و سطح پوششی بیشتری نسبت به نوع حرارتی برخوردار می باشند که مناسب برای مواردی شامل چوب، کاغذ و پارچه که در لحظات آغازین آتش سوزی تنها دود تولید می کنند. این دتکتورها برای نظارت دائمی طراحی شده اند و شروع حریق هایی که (اثرات حرارتی کند و ضعیف بوده اما) تولید دود آنها زیاد می باشد، تشخیص داده و اعلام می نماید. در کل این دتکتورها بیشتر برای حریقی که دودزا هستند مناسب می باشند.این دتکتورها بصورت سقفی نصب می شوند و دارای محفظه ای هستند که بعد از پرشدن دود به این محفظه تحریک شده و با تغییر جریان عبوری به مرکز کنترل اعلام حریق می نمایند و دارای سه نوع می باشند:
1-1) دتکتور دودی یونیزاسیون
این دتکتورها دارای یک عنصر تشعشع کننده رادیو اکتیو می باشد. در اثر عبور اشعه رادیواکتیو از هوای داخل محفظه و یونیزه کردن آن مقداری جریان عبور می کند. در مواقعی که دود داخل این محفظه می شود جریان عبوری تغییر می کند و باعث اعلام حریق می شود. به دلیل حساسیت زیاد در برابر دود در جاهایی که حجم آتش زیاد و دود کم ایجاد می شود از این دتکتورها استفاده می شود ولی به طور کلی می توان آنها را در مجتمع های مسکونی- ادارات و بیمارستان ها نصب نمود.
2-1)دتکتور دودی نوری ( اپتیکال)
به این نوع دتکتورها دتکتور فتوالکتریک نیز گفته می شود و دارای یک سلول نوری در داخل خود می باشد که با ورود دود به محفظه و کم شدن نور تحریک شده و اعلام حریق می نمایند. در محل هایی مانند انبارهای مواد pvc که در هنگام بروز حریق دود غلیظ تولید می شود و آتش سوزی به آهستگی انجام میگیرد استفاده از آن ها مناسب است.
3-1) دتکتور دودی اشعه ای
در مواردی که بخواهیم مکان وسیعی مانند سالن یک کارخانه و یا سالن موزه و ... را تحت پوشش سیستم اعلام حریق قرار دهیم و نصب دتکتورهای معمولی مشکل و یا غیر اقتصادی باشد از این نوع دتکتورها استفاده می گردد. این دتکتورها دارای یک قسمت فرستنده هستند که اشعه ای به سمت گیرنده می فرستد. این دو قسمت در دو سمت سالن نصب می شوند و هرگاه عاملی مانند دود بین این دو عنصر واقع شود و ارتباط اشعه را قطع کند باعث اعلام خطر می گردد.
2)دتکتور های حرارتی (Heat Detector)
دتکتور های حرارتی جز اولین دتکتور ها هستند و دارای ساختمانی ساده، سرعت پاسخگویی، سطح پوششی کم ولی پایداری و قابلیت اطمینان بسیار زیاد و قیمت ارزان هستند. این دتکتور ها نسبت به گرمای زیاد و افزایش حرارت یا هر دو عمل می کنند. آشکارسازهای حرارتی دو نوع هستند. نوع «نقطه ای» که به دمای اطراف یک نقطه خاص پاسخ می دهد و نوع «خطی» که به تغییرات دما در طول خط تغییر آن واکنش نشان می دهد. تمام آشکارسازهای حرارتی نقطه ای دارای المان حرارتی ثابتی هستند که در دمای از پیش تعیین شده به کار می افتند. بعضی از انواع این آشکارسازها دارای المانی طراحی شده هستند که برای مقایسه نرخ افزایش دما در واحد زمان و نشان دادن واکنش سریع به افزایش دما به کار می روند. این نوع آشکارسازها را «حرارتی ترکیبی» می نامند.
به طور کلی، آشکارسازهای حرارتی کمتر از سایر انواع آشکارسازها حساس هستند، مثلا شعله باید به یک سوم ارتفاع سقف برسد تا این آشکارسازها به کار افتند. بنابراین در مکان هایی که آتش ضعیفی می تواند سبب خسارت زیادی شود نباید به کار روند. آشکارسازهای حرارتی غالبا با ولتاژ 15 تا 30 ولت تغذیه می شوند و جریان آن ها در حالت عادی در 24 ولت حدود 45 تا 60 میکروآمپر است. آشکارسازهای حرارتی دمای ثابت برای واکنش به آتش سوزی های سریع و برای استفاده در مکان هایی که اعلام خطرهای ناخواسته از آشکارسازهای دودی به علت آلودگی هوا پیش می آید، و در دمای ثابتی مثلا 55 درجه سلسیوس، به کار می روند. چراغ راهنمای آشکارساز، که هنگام عمل کردن آن روشن می شود، به یکی از رنگ های اصلی قرمز یا سبز است و از فاصله زیاد می توان آن را دید.
1-2) دتکتور حرارتی از نوع درجه حرارت ثابت Heat detector (fixed/static)
در این دتکتور ها وقتی درجه حرارت جز عمل کننده به مقدار مشخصی برسد سیستم عمل می کند. این درجه حرارت بین 57 تا 160 درجه فارنهایت است. از این دتکتورها عمدتا در نواحی با تغییر سریع درجه حرارت نظیر موتورخانه، آشپز خانه، آزمایشگاه و ... استفاده می شود. از جمله مشخصات این نوع دتکتور ها عبارتند از: کمترین آلارم اشتباه، قابلیت اطمینان خیلی زیاد، محدود به درجه حرارت محیط. این دتکتورها با برچسب آبی نشان داده می شوند.
2-2) دتکتور حرارتی از نوع نرخ افزایش درجه حرارت Heat detector (static+RoR)
دتکتورهای حرارتی از این نوع، وقتی میزان درجه حرارت از مقدار از قبل تعیین شده تجاوز کند، عمل می کنند. این نوع دتکتور ها برای تغییرات نرمال در درجه حرارت محیط طراحی شده اند. از این نوع دتکتور برای آشکارسازی نقطه ای و ناحیه ای استفاده می شود. از جمله مشخصات آن می توان موارد زیر را نام برد: سرعت عملکرد بالاتر نسبت به نوع درجه حرارت ثابت، قابلیت اطمینان متوسط، پایداری زیاد، تعمیر و نگهداری کم، حساسیت کم در درجه حرارت محیطی زیاد.
3) دتکتورهای ترکیبی دودی و حرارتی (multi sensor detectors)
برای مکانهایی که نیاز به استفاده همزمان از دتکتورهای حرارتی و دودی است بجای استفاده دو دتکتور، از یک دتکتور ترکیبی استفاده می کنند که برندهای مختلفی در بازار موجود می باشد و برای برج ها و ساختمان های بزرگ بهتر است از نوع OH110, OH720استفاده شود البته از این نوع دتکتورها نیز برندهای بسیاری در بازار یافت می شود اما بین تمام آن برندها (درصورتیکه پروژه ها حساس و بزرگ باشد حتما ضروری است از این برند استفاده شود) اما کلا تمام برندهایی که حداقل دو یا سه نوع تاییدیه معتبر و استانداردهای بین المللی را دارد قابل استفاده است. موارد استفاده برای برخی از فضاهای حساس نظیر سایتهای رایانه ای، به دلیل دارا بودن تجهیزات برقی و همچنین لوازم دفتری و اداری (متشکل از کاغذ و چوب) نیاز به دو نوع دتکتور حرارتی و دودی دارند بدین صورت با افزودن یک عنصر حرارتی به دتکتور دودی، نوعی دتکتور ترکیبی دود و حرارت تولید شده که مناسب تمامی فضاهای اداری، مسکونی، تجاری و غیره است.
4) دتکتور شعله ای (flame detector)
انواع: IR ,UV ,UV/IR ,IR2 ,IR3
از لحاظ محیط کاری: Ex d ,Ex de ,Ex ia , non-Ex و . . .
دتکتورهای شعله بر پایه شناسایی تابش‌های امواج فروسرخ یا ماورا بنفش عمل می کنند. این دتکتورها برای هر دو فضای باز و بسته و نیز برای محل هایی که امکان وقوع حریق به صورت شعله بدون دود وجود داشته باشد بکار می رود که این دتکتورها باید در خط دید محوطه ای قرار بگیرند که قرار است پوشش بدهد. دتکتورهای شعله اغلب برای پوشش فضاهای باز بزرگ با سقف های بسیار بلند یا بدون سقف بکار می روند. این نوع آشکارسازها به حریق های دودزا نیز واکنش نشان می دهد و کمتر تحت تاثیر نور خورشید قرار می گیرد و علائم دریافتی را به صورت دیتا (کد یا اعداد رمزی) به پنل مرکزی اعلام حریق ارسال می کند. این نوع دتکتورها سنسورهایی دارند که تشعشعات الکترومغناطیسی طیف نوری صادر شده از شعله را حس می کنند که تنها به منظور اندازه گیری در محدوده فروسرخ یا فرابنفش بکار می رود به سبب آنکه در طیف مرئی نور، منابع تداخلی بسیاری وجود دارد. این آشکارسازهای شعله امواج نوری نامرئی [غیرقابل رویت] را تشخیص و شناسایی می کند که از شعله حریق متساعد (منتشر) می شود و باعث فعال شدن دتکتور و ارسال سیگنال به پنل مرکزی اعلام حریق (مرکز کنترل اعلام) می شود یعنی امواج نوری غیرمرئی که به وسیله شعله حریق منتشر می شود را تشخیص داده و فعال می شوند. این دتکتورها دارای زاویه دید 120 درجه هستند که در هنگام طراحی و نصب و کاربرد آن بایستی به آن توجه نمود و در مکان مناسبی قرار داد.
در کل این دتکتورها به نور مرئی، پرتوهای فروسرخ و فرابنفش حساس اند و قابلیت استفاده در مکانهای باز مثل سکوهای بارگیری و تخلیه مواد نفتی، نقاط حساس و خطرناک در کارخانه ها و مکانهایی که امکان انفجار سریع وجود دارد را دارند.
دتکتورهای فروسرخ (IR) مناسب برای انبارهای مسقف و باز و نیز محل تعمیرات هواپیما در مناطق روباز هستند و دتکتورهای فرابنفش (UV) برای مخازن نگهداری سوخت چاههای حفاری نفت، انبارها و اتاقک اسپری رنگ مناسب اند. در مکانهایی که امکان رسوخ دود باشد بکاربردن دتکتورهای فرابنفش (UV) مناسبتر از دتکتورهای مادون قرمز می باشد. این دتکتورها با استفاده از سنسور گیرنده امواج ماورابنفش شعله حریق یا اشعه مادون قرمز ، حریق را شناسایی و اعلام حریق می نمایند. زمان پاسخ این دتکتوها تنها حدود چند ثانیه می باشد و حریق را بسیار سریع تشخیص می دهند. این دتکتورها از لحاظ فضای بکار گیری در دو نوع داخلی (InDOOR) و خارجی (OutDOOR) موجود می باشند و نیز ولتاژ کاری اغلب آنها بین 12 ولت تا 30 ولت dc است.
5) دتکتور اشعه ای (Beam detector )
دتکتورهای Beam (اشعه ای) که در برخی از محصولات به دتکتورهای خطی هم معروفند در دو نوع در بازار به چشم می خورند. در یک نوع از طراحی این دتکتورها فرستنده و گیرنده در دو طرف یک ناحیه و در برابر یک دیگر قرار می گیرند و در نوع دیگر فرستنده گیرنده در کنار یکدیگر و در برابر آن ها صفحه ی رفلکتور قرار می گیرد.
در مواردی که بخواهیم مکان وسیعی مانند سالن یک کارخانه و یا سالن موزه و ... را تحت پوشش سیستم اعلام حریق قرار دهیم و نصب دتکتورهای معمولی مشکل و یا غیر اقتصادی باشند از این نوع دتکتورها استفاده می گردد.
این نوع دتکتورها دارای یک قسمت فرستنده (TX) هستند که اشعه ای به سمت گیرنده (RX) می فرستد. این دو قسمت در دو سمت سالن نصب می شوند و هرگاه عاملی مانند دود بین این دو عنصر واقع شود و ارتباط اشعه را قطع کند باعث اعلام خطر می گردد. در بعضی از این نوع دتکتورها فرستنده و گیرنده روی یک قسمت وجود دارد و در قسمت روبرو یک انعکاس دهنده (Reflector) نصب می گردد. این دتکتورها می توانند فضایی به پهنای 15 متر و به طول 10 الی 100 متر را تحت پوشش خود قرار دهند و ارتفاع نصب آن ها بین 2.7 متر تا 25 متر است. ولتاژ کار آن ها 24 ولت DC و جریان مصرفی درحالت ساکن حدود 50 میلی آمپر و در هنگام اعلام خطر 70 میلی آمپر است. هر چه فاصلهی بین گیرنده و فرستنده افزایش یابد جریان مصرفی نیز افزایش می یابد.
اصول شناخت این دتکتور (Beam) به خاطر جبران ناتوانی دتکتورهای نقطه ای می باشد. این نوع دتکتور به صورت شعاعی (Projector) عمل کرده و به دو نوع تقسیم میشود، در نوع اول فرستنده و گیرنده از هم جدا هستند و در نوع دوم فرستنده و گیرنده بر روی یک قاب سوار و از یک رفلکتور برگشت شعاع نوری استفاده شده است. نوع معمول و مورد استفاده، نوع دوم می باشد.